2. Jednsotki miar w typografii
Ruchoma czcionka jest systemem druku i poligrafii z wykorzystaniem ruchomych elementów metalowych czcionek, wykonanych przez odlewanie z matrycy. Ruchoma czcionka pozwoliła na procesy o wiele bardziej elastyczne niż kopiowanie lub drukowania strony bloku.Druk miedzianą czcionką ruchomą pochodzi z Chin z początku XII wieku. Był on używany do drukowania dużych nakładów pieniędzy papierowych wydanych przez dynastię Northern Song.
Około 1450 roku, Johannes Gutenberg wprowadza to co jest uważane za pierwszy nowoczesny system ruchomej czcionki w Europie (prasy drukarskiej), co wraz z innowacją w odlewaniu czcionki opartej na formie matrycy i ręcznej formy; adaptacji śruby do prasy; zastosowania podstawy z siemienia lnianego, oleju do tuszu; oraz stworzenie bardziej miękkiego i bardziej chłonnego papieru spowodowało prawdziwą rewolucję w druku, pozwalając na rozkwit drukarni. Gutenberg jako pierwszy tworzył swoje czcionki ze stopu ołowiu, cyny, antymonu, miedzi i bizmutu - te same komponenty są stosowane do dziś.
Krój pisma – charakterystyczny obraz kompletu znaków pisma o jednolitych podstawowych cechach graficznych: stylu, rytmie, proporcji, dukcie, układzie lub kształcie szeryfów, właściwościach optycznych (czytelności) itp. Może mieć wiele odmian, czasami nawet znacznie różniących się od kroju podstawowego, lecz nadal zachowujących w sposób konsekwentny podstawowe założenia graficzne danej rodziny krojów.
Krój (dawniej także karakter) to jeden z trzech podstawowych, obok stopnia i odmiany, parametrów każdej czcionki i fontu. Spośród tych trzech parametrów jest najważniejszym elementem określającym charakterystyczny wygląd i unikalność każdej rodziny czcionek czy fontów. Stanowi o konkretnym, rozpoznawalnym wyglądzie niezależnie od wielkości znaków, czy ich atrybucie pogrubienia, pochylenia, szerokości itp.
Podstawowe grupy krojów uszeregowane ze względu na wygląd znaków przedstawiają się następująco:
Poza tymi wyróżnić można także tzw. pisanki, czyli kroje przypominające pismo odręczne, oraz ksenotypy – kroje swym wyglądem znacznie odbiegające od klasycznych wzorów, wykorzystujące takie środki jak deformacje liter czy złudzenia optyczne.
W 1714 roku brytyjski inżynier Henry Mill uzyskał patent na projekt przyrządu który potrafi drukować oddzielne litery na tyle czyste i dokładne, że można je pomylić z tymi z drukarni. Za twórcę praktycznej maszyny do pisania uważany jest Amerykanin, Christopher Latham Sholes, który (przy współpracy Carlosa Gliddena i Samuela W. Soule’a) skonstruował w 1867 roku jej pierwszy użyteczny model.
Urządzenie powstało przypadkiem. W trakcie prac nad skonstruowaniem automatu numerującego strony książek Sholes pomyślał, że po niewielkich modyfikacjach maszyna mogłaby służyć do pisania tekstu. Zbudowane przez niego urządzenie miało klawisze, taśmę nasyconą atramentem oraz poziomą metalową płytkę z nałożoną na nią kartką papieru. Maszyna była uruchamiana przez naciskanie pedałami, ponieważ Sholes zastosował podobny napęd, jak w ówczesnych maszynach do szycia.
Po dalszych udoskonaleniach swej maszyny do pisania (w czym korzystał z pomocy laboratorium T.A. Edisona), Sholes rozpoczął w roku 1873 jej produkcję we współpracy z amerykańską wytwórnią broni Remington w Ilion w stanie Nowy Jork, gdzie od 1876 roku wytwarzano ją już seryjnie. Już wtedy powstał do dziś stosowany układ klawiatury „QWERTY”, który miał za zadanie uniknięcie blokowania się czcionek.
Monotyp – poligraficzna maszyna odlewnicza, służąca w czasach tradycyjnego zecerstwa do składu tekstu i odlewania czcionek.
System monotypowy składa się z dwóch maszyn: tastra (klawiatury) oraz odlewarki. Obie maszyny wymagały zasilania sprężonym powietrzem, dostarczanym przez kompresor, który również wchodził w skład zestawu.
Matryce do odlewu czcionek były wykonane z mosiądzu i zamontowane w specjalnej ramce w taki sposób, że węższe znaki umieszczano w górnych rzędach ramki, a szersze – w dolnych. Odlewarka automatycznie ustawiała szerokość, na którą należało otworzyć formę.
Lata 50-te
Druk wypukły, wypukłodruk – jedna z podstawowych, oprócz druku wklęsłego i płaskiego, technik graficznych, w której odbitka powstaje poprzez odbicie farby nałożonej na częściach wypukłych formy drukowej. Jest to najstarsza technika graficzna. W tradycyjnych technikach graficznych formę drukową (matrycę) przygotowuje się w drewnie (drzeworyt), linoleum (linoryt), metalu (metaloryt) czy płycie gipsowej (gipsoryt). Jednak zastosowanie znajdują też płyty paździerzowe, tektura, rozmaite tworzywa sztuczne, np. szkło akrylowe (pleksi). W poszukiwaniu nowych efektów stosuje się różne metody opracowania matrycy dla wypukłodruku – zamiast wycinać, wypala się lub wytapia płaszczyzny i linie (jak np. w technice pirografii).
Typografia – jest najstarszą techniką druku wypukłego. Do wykonywania odbitek używa się farb typograficznych, które należą do klasy farb mazistych. Taka konsystencja doskonale współpracuje z charakterystyką form reliefowych. W technice jest farba jest nanoszona na wypukłą formę drukową, po czym następnie jest bezpośrednio przenoszona na materiału, przy użyciu nacisku, najczęściej pracy drukarskiej. W technice tej można wykorzystywać linoryt, drzeworyt oraz inne metody, głównie jednak wykorzystuje się specjalne matryce oraz ruchome czcionki.
Druk płaski – jedna z podstawowych technik druku, obok druku wklęsłego i wypukłego, stosowana w technikach graficznych i poligraficznych. Forma drukowa w druku płaskim charakteryzuje się tym, że jest równa, to znaczy miejsca drukujące i niedrukujące znajdują się na tym samym poziomie. Ogólnie techniki druku płaskiego dzieli się na dwa rodzaje:
Lata 80-te
DTP – termin oznaczający pierwotnie ogół czynności związanych z przygotowaniem na komputerze materiałów, które będą później powielone metodami poligraficznymi. Krócej mówiąc, termin ten oznacza komputerowe przygotowanie do druku. W tym znaczeniu termin ten dotyczy nie tylko fazy projektowej, czyli tworzenia w programach komputerowych obrazu (oraz kształtu) stron publikacji, ale także zarządzania pracą grupową, a nawet odnosi się do komputerowego sterowania urządzeniami wykorzystywanymi w tym procesie, a więc np. naświetlarkami czy maszynami drukarskimi.
Dawniej przygotowanie do druku nazywano przygotowalnią lub procesami przygotowawczymi(kierunek w szkole poligraficznej nosi tę nazwę do dziś) i zasadniczo obejmowało skład ręczny(wykonywany w zecerni) i montaż (w montażowni), zakończony przygotowaniem materiałów dla drukarni w naświetlarni.
Z czasem pojęcie DTP zaczęło odnosić się także do przygotowywania dokumentów do publikacji w postaci elektronicznej (cyfrowej). Proces DTP rozpoczyna się wprowadzeniem do komputera tekstu i obrazu. Poszczególne elementy graficzne podlegają następnie indywidualnej obróbce, a na tekst jest nanoszona korekta. Następnie odbywa się zasadnicza część procesu, czyli ułożenie stron publikacji z tych wszystkich elementów gotowego projektu, łącznie z naniesieniem informacji dla drukarza i introligatora. Na tym etapie pracy można również umieścić informacje o obrazie całej składki. Czynność końcowa to zapisanie danych komputerowych w postaci pliku postscriptowego lub (coraz częściej) pliku PDF. W ramach DTP można również zarządzać przepływem prac w drukarni oraz sterować urządzeniami przygotowalni poligraficznej, jak i samej drukarni.
PostScript – uniwersalny język opisu strony opracowany przez firmę Adobe Systems, będący obecnie standardem w zastosowaniach poligraficznych. PostScript różni się od innych języków programowania tym, że został specjalnie zaprojektowany do tworzenia znaków tekstowych i obrazów graficznych na drukowanych stronach. Jego zaletą jest jeden spójny model, w którym litery tekstu są traktowane jak specjalny rodzaj grafiki. Ponieważ litera jest elementem grafiki, to może być na przykład skalowana, wypełniana kolorem lub dowolnym wzorem itd. Taka spójna interpretacja tekstu i grafiki zdecydowała o elastyczności PostScriptu, dzięki której zdobył popularność.
TrueType – format fontów wymyślony przez firmę Apple jako antidotum na PostScript (za który trzeba było płacić). Stosowany na komputerach Macintosh od 1991 obecnie rozpowszechniony na wszystkich platformach komputerowych na równi z fontami Type 1. Znaki w TrueType opisane są za pomocą krzywych Béziera tylko drugiego stopnia, jednak jest to format znacznie bardziej skomplikowany technicznie. Daje za to większe możliwości – szczególnie pod względem jakości wyświetlania na ekranie monitora.
OpenType – format fontów, który ma zakończyć istnienie wielu różnych formatów i pozostawienie tylko jednego – do używania bezpośrednio na wszystkich platformach komputerowych. est wspólnym dziełem firm Adobe i Microsoft, i choć prace nad nim zaczęły się już w 1996, to pierwszą aplikacją DTP obsługującą ten format był dopiero Adobe InDesign.
Font – komputerowy nośnik pisma, zestaw czcionek o określonych wspólnych cechach zapisany w postaci elektronicznej, zazwyczaj w jednym pliku. Początkowo, gdy pojedyncze czcionki były obrazkami pojedynczych znaków (glifów) o określonym rozmiarze, na jeden zestaw składały się czcionki tylko jednego rozmiaru. Wraz z rozpowszechnieniem się fontów wektorowych, które z samej swojej natury są skalowalne, rozmiar stracił na ważności. Obecnie pojedynczy font to najczęściej zestaw czcionek danego kroju (np. Arial) i odmiany (np. Pogrubiony). Czyli „Arial Pogrubiony” i „Arial Kursywa”, to dwa różne fonty jednego kroju Arial.
Linie pisma – teoretyczne linie proste, poziome i równoległe do siebie, wyznaczające granice rysunku liter oraz pozostałych znaków w czcionkach i fontach. Mówiąc dokładniej są to linie odniesienia, wobec których wyznacza się znaki, ponieważ ich obrys nie zawsze musi być do tych linii styczny.
Do określania grubości kroju pisma w polskiej typografii przyjęto pomiar pierwszej pionowej kreski (w jej połowie) litery n w stopniu 10 p. Na tej podstawie wyróżnia się: pismo bardzo cienkie: poniżej 0,2 mm, pismo cienkie – od 0,2 do 0,3 mm, pismo zwykłe – powyżej 0,3 do 0,4 mm, pismo półgrube – powyżej 0,4 do 0,6 mm, pismo grube – powyżej 0,6 do 0,85 mm, pismo bardzo grube – powyżej 0,85 mm. Współcześnie nikt tego systemu w Polsce nie używa. Używana jest nomenklatura angieleskojęzyczna. Do określania grubości kresek znaków używa się między innymi następujących określeń: thin, light, regular, book, medium, bold, black, czy heavy. Ponadto używane są modyfikatory takie jak: demi, semi, ultra, extra itp. Problem polega na tym, że nie istnieją żadne zasady pozwalające na określenie, jaka nazwa danej odmianie powinna być przyporządkowana. Panuje zupełna dowolność i uznaniowość.
Do określania szerokości kroju pisma w polskiej typografii przyjęto pomiar długości słowa OHamburgefonsz (w podstawie) w stopniu 10 p. Na tej podstawie wyróżnia się: pismo bardzo wąskie – poniżej 25 mm, pismo wąskie – od 25 do 30 mm, pismo normalne – powyżej 30 do 35 mm, pismo szerokie – powyżej 35 do 40 mm, pismo bardzo szerokie – powyżej 40 mm. Podobnie jak w przypadku określeń grubości pisma, do opisywania szerokości pisma w Polsce nie używa się polskich nazw znormalizowanych (wynikających z pomiarów), a angielskojęzycznych arbitralnych określeń. Stosowane są następujące nazwy: narrow, condensed, thin, compressed, compact, extended, expanded. Modyfikatory to: extra czy ultra.
Kerning – regulowanie odległości pomiędzy konkretnymi parami znaków w danym kroju pisma i jego odmianie. Określane w ten sposób są nie tylko odstępy pomiędzy literami, ale także pozostałymi znakami (np. litera-cyfra, cyfra-cyfra, cyfra-znak interpunkcyjny).
Kapitaliki są niższą wersją wielkich liter (majuskuł). Te kapitaliki, które zostały zaprojektowane z myślą o użyciu w tekstach mają wysokość odpowiadającą wysokości najmniejszych małych liter (minuskuł) czyli wysokości np. litery „x”.
Trochę inaczej jest w przypadku fontów tytułowych. Wtedy często zdarza się, że wysokość kapitalików jest większa niż wysokość litery „x”. Niektóre fonty tytułowe wcale nie posiadają minuskuł - mają tylko wielkie litery (wersaliki) i właśnie kapitaliki na miejscach małych liter tekstowych.
Pauza i półpauza – dwa znaki typograficzne w postaci poziomych kresek usytuowanych w pobliżu średniej linii pisma lub nieco poniżej niej. Są graficzną prezentacją znaków pisarskich spełniających m.in. rolę myślnika lub separatora liczbowego.
Pauza jest kreską o długości firetu lub nieco mniejszej ( — ), natomiast półpauza jest kreską o długości połowy firetu lub nieco większej ( – ). Obydwa znaki mają w danym kroju pisma identyczną grubość. Znakiem podobnym do pauzy i półpauzy jest dywiz, najkrótszy ze znaków pisarskich w postaci kreski leżącej w okolicy linii środkowej pisma ( ‐ ). Spełnia on jednak odmienne funkcje, a jego kształt oraz położenie również mogą się różnić od obydwu wymienionych wcześniej znaków. Ostatnim ze znaków typograficznych w postaci poziomej kreski położonej w okolicy linii środkowej pisma jest symbol minusa – ten znak również posiada własny wygląd i położenie ( − ), ale z kolei zgodne z innymi znakami matematycznymi.
Pismo dziełowe – krój pisma drukarskiego używany do składania tekstów ciągłych, głównie w książkach. Odznaczają się czytelnością, jasną i prostą strukturą graficzną, brakiem zbędnych ozdobników. Są to najczęściej kroje dwuelementowe szeryfowe. Niektóre kroje mają specjalne odmiany przeznaczone do składu długich tekstów.
Pismo akcydensowe - rodzaj pisma drukarskiego, zdobionego, o nietypowych krojach (np. wąskie
i szerokie, pisanki) używane do składania niektórych akcydensów.
Pismo szeryfowe – czcionka zawierająca znaki z różnego rodzaju poprzecznymi lub ukośnymi niewielkimi liniami, tzw. szeryfami. Zwiększają one czytelność czcionki i pomagają w czytaniu. Zakończenie linii liter w takiej czcionce jest smukłe, delikatne. Doskonale nadaje się do publikacji papierowych, jednakże męczy wzrok przy użyciu w publikacjach elektronicznych.
Pismo bezszeryfowe – pismo o kroju pozbawionym ozdobników w postaci szeryfów – końcówki znaków są proste. Pismami bezszeryfowymi są m.in. Arial, Verdana, Trebuchet MS, Helvetica, Univers, Futura.
Antykwa, pismo humanistyczne – bardzo obszerne pojęcie, oznaczające kroje pisma opartego na alfabecie łacińskim, które w dzisiejszych czasach są dominującym typem krojów wśród pism drukarskich. Praktycznie wszystkie współczesne książki, czasopisma oraz inne typowe zastosowania pisma drukowanego w językach narodowych zapisywanych alfabetami wywodzącymi się z łaciny (zachodniosłowiańskie, romańskie, anglosaskie, nordyckie, ugrofińskie itp.) są drukowane jakąś odmianą antykwy.
Italik, italika – obecnie jest to w polskim języku potocznym synonim kursywy, czyli każdej pochyłej odmiany pisma w postaci czcionki lub fontu, natomiast w terminologii profesjonalnej słowo to jest stosowane dość rzadko, bo tylko w swoim podstawowym znaczeniu dotyczącym historii typografii lub estetyki typograficznej